هيپنوتيزم يا خواب مصنوعي؛ از واقعيت تا تخيل

هيپنوتيزم يا خواب مصنوعي؛ از واقعيت تا تخيل
گاهي مسائلي درباره هيپنوتيزم بيان مي شود كه ريشه در واقعيت ندارد و تنها برداشتي از تصورات و تخيلات افراد است؛ به ويژه اينكه در فيلم هاي سينمايي و برخي نمايش هاي سرگرمي، نمونه هايي از هيپنوتيزم نشان داده مي شود كه باعث مي شود افراد باور كنند كسي كه توانمندي هيپنوتيزم كردن دارد، چه كارها كه نمي تواند بكند!

فصلنامه روانپزشكي و جامعه: واژه هيپنوتيزم همواره براي افراد مختلف واژه اي جذاب است. گاهي مسائلي درباره هيپنوتيزم بيان مي شود كه ريشه در واقعيت ندارد و تنها برداشتي از تصورات و تخيلات افراد است؛ به ويژه اينكه در فيلم هاي سينمايي و برخي نمايش هاي سرگرمي، نمونه هايي از هيپنوتيزم نشان داده مي شود كه باعث مي شود افراد باور كنند كسي كه توانمندي هيپنوتيزم كردن دارد، چه كارها كه نمي تواند بكند! آيا بايد از چنين كسي ترسيد؟ آيا او مي تواند ما را مجبور به انجام كارهاي خاصي بكند؟ آيا مي تواند به اسرارمان پي ببرد؟

سوال هايي از اين دست پيوسته با واژه هيپنوتيزم همراه است. به نظر من يكي از علل مهم اين گونه سوال ها و تصورها و همچنين دليل مهم جذابيت اين واژه، رازآلود بودن و شفاف نبودن آن است. تصور سفر در زمان، ديدن محل هايي در نقاط مختلف دنيا و نمونه هايي از اين دست، از جذابيت هاي هيپنوتيزم است و از طرف ديگرترس از لورفتن اسرار، ترسِ از دست دادن كنترل بر رفتار و همچنين گم شدن در عالم هيپنوتيزم، از جمله ترس هايي است كه از شيريني مزاياي آن نزد افراد مي كاهد.

در اين مقاله سعي مي كنيم در حد حوصله مخاطب و به زباني ساده و قابل فهم و با پرهيز از لغات علمي سخت، به تعريفي درست از اين تكنيك پرداخته و گامي كوچك در جهت شناخت درست هيپنوتيزم و تصحيح باورهاي نادرست درباره آن برداريم.

هيپنوتيزم چيست و چه نيست؟
حتما بارها براي شما اتفاق افتاده است كه در حال انجام كاري باشيد و تمام تمركز و حواستان جلب آن كار باشد؛ به شكلي كه متوجه اتفاقات اطراف خود نشويد. در اين حالت شما در حالت هيپنوز هستيد. در حقيقت هيپنوز عبارت است از تمركز كامل روي يك اتفاق، يك نقطه يا يك صدا.

از نظر علمي بايد گفت هيپنوتيزم تكنيكي است كه در مسائل روانشناسي و مسائل مربوط به ذهن و روان كاربرد دارد. واژه هيپنوتيزم با خواب مصنوعي با يكي از گرايش هاي مهم روانشناسي به نام «روانكاوي» ارتباطي تنگاتنگ دارد و در حقيقت مي توان گفت هيپنوتيزم مي تواند يكي از تكنيك هاي روانكاري باشد. در روانكاوي انسان داراي دو سطح ادراكي هشيار و ناهشيار يا خودآگاهي و ناخودآگاهي، است. در برخي منابع اين تقسيم بندي بدين شكل است: هشيار، نيمه هشيار و ناهشيار.

سطح هشياري يا خودآگاهي، سطحي است كه در آن فرد در حالت درك كامل محيط و اتفاقات اطراف است و به قول عوام بيداري نام دارد. در اين سطح افكار و مسائل داخلي ذهن فرد رفتار او را كنترل و اداره مي كنند؛ مثلا فرد تصميم مي گيرد غذا بپزد.

سطح ناهشيار سطحي است كه فرد ارتباط خود را با محرك هاي محيطي و اتفاقات اطراف از دست مي دهد يا رفتاري از فرد سر مي زند كه دليل آن در ذهن او شكل نگرفته و معمولا خود او متوجه نمي شود كه چرا آن كار را كرده است. مثلا ممكن است بارها براي شما اتفاق افتاده باشد كه ناگهان احساس اضطراب و دلشوره كنيد. بهترين مثال براي عالم ناهشيار، عالم خواب يا زماني است كه در خواب به سر مي بريد. در اين هنگام بر اتفاقاتي كه در ذهن شما مي افتد و تصاويري كه در رويا مي بينيد، كنترلي نداريد.

به عبارت ساده تر عالم هشيار زماني است كه شما مي فهميد و متوجه امور هستيد و قدرت كنترل داريد؛ اما در عالم ناهشيار كاملا برعكس، نه متوجه اتفاقات اطراف هستيد و نه قدرت كنترل داريد.

زماني كه بدن شما براي خواب آماده مي شود و شما به حالت خواب مي رويد، سطح هشياري شما به شكل ناگهاني كاهش نمي يابد؛ بلكه به شكلي تدريجي بدن و مغز از سطح هشياري كامل به سمت ناهشياري و خواب حركت مي كند؛ گرچه در برخي افراد ممكن است اين روند سريع تر باشد. تنها در حالت بيهوشي و ضربه به سر است كه ممكن است فرد درجا بيهوش شود.

براي درك بهتر مطلب مي توان افرادي را مثال زد كه براي عمل جراحي آماده مي شوند. حتما ديده ايد كه پزشك بيهوشي از فرد مي خواهد شروع به شمردن كند. زماني كه فرد شروع به شمردن مي كند، صدايش كم و كمتر مي شود هشياري اش نيز كم كم از بين مي رود.

زماني كه به خواب مي رويد نيز بدن به همين شكل عمل مي كند. اما نكته اينجاست كه هم زمان با پيش رفتن ذهن به سمت كم شدن هشياري، بدن شما نيز شروع به شُل شدن مي كند و در اصطلاح انگليسي «ريلكس» مي شود. مهم اين است كه هرچقدر بدن شما در حالت آرامش و شُل شدگي بيشتري قرار گيرد، ذهن راحتتر مي تواند به سمت خواب و كاهش هشياري حركت كند.

اما هدف از توضيح اين قسمت چه بود؟ حتما متوجه شده ايد زماني كه مي خواهيد بخوابيد، لحظاتي هرچند كوتاه وجود كه سر و صداي محيط اطراف را مي شنويد و متوجه مي شويد كه چه اتفاقاتي در حال رخ دادن است؛ اما بدن شما قدرت حركت ندارد و ذهن نيز خيلي نگران اطراف نيست. اين زمان و اين مرحله، مرحله اي است كه شما در وضعي بين خواب و بيداري قرار گرفته ايد. در اين وضع بدن نه كاملا خواب است و نه بيدار. در حقيقت بايد گفت هيپنوتيزم به شما كمك مي كند در اين شرايط قرار بگيريد.

خصوصيات اين مرحله:
در اين مرحله كه مي توان آن را نيمه هشيار ناميد، ذهن و بدن تغييرهايي مي كنند. يكي از تغييرهاي مهم كاهش مقاومت بدن و ذهن است. افراد در حالت هشياري ذهن خود، همواره در برابر اتفاقات جديد برخوردي مقاومتي دارند وبه مسائلي فكر مي كنند كه به آنها «فاكتورهاي انتقادي» مي گويند (اين كار را نكن، آن كار را بكن، اگر نشود چه مي شود؟ و سوال هايي كه با اما و اگرهاي زيادي همراه اند و تنها خصوصيتشان اين است كه جلوي تجربه هاي جديد مقاومت مي كنند).

در حالت نيمه هشيار (جز در افرادي كه درگير مسائل خاص ذهني و رواني هستند) اين فاكتورهاي انتقادي به ضعيف ترين حد خود مي رسند. در اين حالتذهن آماده پذيرش مسائلي است كه با آنها برخورد مي كند.

نمونه ملموس ديگري كه مي توان براي درك بهتر مثال زد، افرادي هستند كه در حالت شوك ناشي از تصادف قرار مي گيرند. در اين حالت معمولا افراد به دستورها و خواسته هاي ديگران مقاومت كمتري نشان مي دهند و احتمال اينكه آن دستورات را پذيرند و اجراكنند، بيشتر است.
يك هيپنوتيزم گر ماهر به شما كمك مي كند در اين مرحله نيمه هشياري قرار بگيريد تا مقاومت ذهني شما كم شود و ذهنتان براي دريافت دستورهاي جديد آماده شود. همين نكته براي برخي افراد اين شبهه را ايجاد مي كند كه در حالت هيپنوتيزم در مقال فرد هيپنوتيزم كننده كاملا بي دفاع مي شوند و در معرض سوءاستفاده هاي گوناگون (از حرف كشيدن گرفته تا رفتارهاي ديگر) قرار مي گيرند. در ادامه سعي مي كنيم تمام اين شبهه ها و اشتباه ها در شناخت هيپنوتيزم را براي خواننده از بين ببريم.

سوالات متداول:
1. در شرايطي كه ما هيچ كنترلي روي خود نداريم، چطور مي شود نگران اتفاقي بد نبود؟
پاسخ: بايد هميشه به ياد داشته باشيد كه حتي در عميق ترين حالت هيپنوتيزم نيز ذهن شما خاموش نمي شود و هميشه كنترلگر نهايي ذهن شماست؛ نه تلقينات فرد هيپنوتيزم كننده. به عبارت ديگر در شرايط هيپنوز ممكن است مقاومت ذهني شما كم شود؛ اما هيچگاه صفر نمي شود. اين بدان معناست كه اگر در حالت هيپنوز دستوري به شما داده شود كه با باورهاي واقعي و عميق شما مخالف باشد، آن دستور هيچگاه اجرا نمي شود؛ اما اگر آن دستور رفتاري از شما بخواهد كه باور عميقي به پرهيز از آن نداريد و تنها به دليل همان فاكتورهاي انتقادي كه توضيح داده شد، از انجام آن اجتناب مي كنيد، احتمال عمل به آن دستور در حالت هيپنوز بيشتر مي شود.

براي درك بهتر به مثالي توجه كنيد. فردي را در نظر بگيريد كه براي ترك سيگار به هيپنوتيزم روي مي آورد. اگر اين تصميم فرد تنها به دليل فشار ديگران باشد و خودش از ته دل تمايلي به ترك سيگار نداشته باشد، حتي اگر در حالت عميق هيپنوز نيز قرار بگيرد، تلقين اثري در سيگار كشيدن وي نخواهدداشت؛ اما اگر خود فرد به اين باور رسيده باشد كه سيگار را كنار بگذارد و به دليل سختي ترك عادت موفق به انجام اين كار نشده باشد، هيپنوز كمك كننده خواهدبود.

پس تا زماني كه شما واقعا چيزي را نخواهيد، حتي در حالت هيپنوز نيز اين اتفاق نخواهدافتاد.

2- آيا مي شود بدون اينكه متوجه باشيم و بخواهيم، هيپنوتيزم شويم؟
پاسخ: با توجه به پاسخي كه به سوال اول داده شد، بايد گفت تا زماني كه شما نخواهيد و در برابر آرامش ذهني مقاومت كنيد، احتمال هيپنوز شدن كم است. در شرايطي كه فرد هيپنوتيزم كننده بتواند اين مقاومت را با تكنيك هاي ويژه دور بزند، احتمال هيپنوزشدن شما وجود دارد. معمولا اين وضعيت با اعتماد متقابل شما به شدت گره خورده. منظور از اينكه فرد بتواند مقاومت شما را دور بزند، بيشتر هنگام درمان است كه فردِ رو به روي شما متخصص مسائل رواني است و مي تواند اعتماد شما را جلب كرده، سپس وارد روند هيپنوز شود.

3- آيا در حالت هيپنوتيزم ممكن است به موضوعي اعتراف كنيم؟ ممكن است رازي را برملا كنيم؟
پاسخ: احتمال آن بسيار ناچيز است؛ چون ذهن از ورود به مسائلي كه ممكن است برايش خطر ايجاد كند، پرهيز مي كند؛ مگر اينكه ذهن ناهشيار شما تشخيص دهد كه راز شما آنقدرها هم كه در حالت عقلاني خطرناك به نظر مي رسد، خطرناك نيست.
 
4- اگر در حالت هيپنوتيزم گم شويم چه مي شود؟
پاسخ: گم شدن در حالت هيپنوتيزم زاده توهمان و تصورات سينمايي است. چنين اتفاقي در عالم واقعي نمي افتد.
البته ذكر اين نكته بسيار مهماست كه چون در هيپنوتيزم درماني، فرد در حالت نيمه هشيار با ترس ها و مسائل و مشكلات ذهني خود رو به رو مي شود، ممكن است درگير مسائل روانشناختي و واكنش هاي هيجاني و عاطفي شديدي شود؛ به همين دليل به هيچ وجه پيشنهاد نمي شود اين نوع هيپنوتيزم جز با نظارت درمانگري حرفه اي و آشنا به مسائل رواني انجام گيرد. موضوع هيپنوتيزم نمايشي و خودهيپنوتيزم  از اين بحث  جداست.

تنها اتفاقي كه ممكن است هنگام ناتواني از كنترل ذهن در حالت هيپنوتيزم براي فرد رخ دهد، اين است كه هيپنوتيزم گر نتواند وي را در حالت بينابين نگه دارد و فرد هيپنوتيزم شده به خوابي عميق فرو برود. در اين موقعيت نيز فرد مانند هر زمان ديگري كه به خواب رفته عمل مي كند. به عبارت ساده تر اگر فرد از دست هيپنوتيزم گر رها شود، مي خوابد و پس از مدتي بيدار خواهدشد.

5- آيا وقتي هيپنوتيزم مي شويم ديگر متوجه چيزي نمي شويم؟
پاسخ: اين اتفاق بارها براي خود من افتاده است كه مراجعه كننده پس از هشيارشدن ادعا كند هيپنوز نشده و تمام مدت صداهاي اطراف را مي شنيده است. وقتي از آنها درباره تصورشان از هيپنوتيزم مي پرسم، با اين جواب رو به رو مي شوم كه حالتي است كه من هيچ چيزي نمي شنوم و حس نمي كنم و پس از بيدارشدن مشكلم حل مي شود. اين هم از جمله مسائلي است كه به دليل نمايش هاي نادرست وارد ذهن مردم شده است.

جلال خادمي، دانشجوي دكتري در روانشناسي رشد، آكادمي ABO فنلاند، مدرس دانشگاه در اران

منبع‌ : برترينها